Głównym tematem tegorocznego SURVIVALU jest romantyzm: pytanie o to, jakie znaczenia i wartości wywodzące się z polskiej – oraz regionalnej i europejskiej – tradycji romantycznej trwają do dziś i jak kształtują nasze postrzeganie współczesności.
Romantyzm jako nurt w sztuce w Polsce utożsamiany jest z walką o niepodległość i marzeniem o powstaniu niezależnego państwa opartego na zbawiającym Europę mesjanizmie. Jednocześnie w całej Europie romantyzm towarzyszył kształtowaniu się koncepcji narodu – takiej, jaką dziś pojmujemy – i w pewnym sensie kształtował narodowe estetyki. Romantyczne zawierzenie temu, co niewidoczne, niedostępne rozumowi i umykające naukowemu poznaniu pozwoliło uczestniczyć duchom w narodowotwórczych procesach. I tak w Polskiej tradycji niepodległość okazuje się nierozerwalnie spleciona z tym, co niepodlegające rozumowi. Tytuł „Frenezja i niepodległość” zapożyczony jest z „Gorączki romantycznej” Marii Janion, w której ta wybitna znawczyni romantyzmu pisze:
„Gorączka romantyczna to fantastyka i przeżycie kosmosu, to tragizm i rewolucja, to frenezja i niepodległość, to przede wszystkim odkrycie nowej cudowności, nowej, gdyż okazało się, że cała rzeczywistość – widzialna i niewidzialna – jest »cudowna«, naładowana nieoczekiwanymi znakami i znaczeniami, eksplodująca »cudami« w każdym najdrobniejszym nawet wydarzeniu”.
Jedną z najistotniejszych cech romantyzmu jest duchowy przepych, naddatek emocjonalny, osobliwy nadmiar i intensywność, które każą patrzeć na świat jako nieprzeniknioną zagadkę pełną symboli, tajemnych komunikatów oraz nadludzkich tajemnic. Irracjonalizm jest cnotą, a niesamowitość – rzeczywistością.
Wsobne podejście romantyzmu do kwestii narodowych i tożsamościowych, skupione jedynie na wykreowanej przez wieszczów wizji postaw patriotycznych, rezonowało przez kolejne stulecia. Istotny jest również wpływ romantyzmu na zbiorowość poprzez utrwalanie kluczowej roli narodowości w światopoglądzie Polaków i Polek oraz przekonanie o wyjątkowości polskiego narodu i jego historii, co w późniejszych latach skutkowało zwracaniem się ku ideologiom ksenofobicznym i nacjonalistycznym. Romantyzm, z jego bagażem mitów bohaterstwa i mesjanizmu jako „tradycja kluczowa” polskiego patriotyzmu, poprzez wciąż przytaczane dzieła wielkich wieszczów do dziś wpływa na język i świadomość ugrupowań o charakterze skrajnie prawicowym. W tym kontekście wymaga głębokiego, krytycznego przewartościowania.
Ważną kwestią jest również odczytywanie historii przez pryzmat romantycznej wizji dziejów Polski. Jednym z istotniejszych przykładów jest stworzenie przez pisarzy romantycznych wizerunku szeroko pojętego pojęcia słowiańszczyzny, można by wręcz rzec – alternatywnego do naukowych odkryć. Na tyle jednak silnego, że poparta badaniami wiedza o plemionach słowiańskich nie jest w stanie przebić się do ogólnej świadomości przez wykreowany w dobie romantyzmu mur mitów i legend. Dziewiętnastowieczne zainteresowanie słowiańską przeszłością, szczególnie wierzeniami, pozostaje fenomenem kulturowym rezonującym wciąż w tekstach kultury, a nawet nauki.
Poszukiwanie przedchrześcijańskiej wiedzy i rytuałów wiodło niektórych romantyków do docenienia tradycji ludowej i przypisywania jej specjalnej roli w kształtowaniu polskiej samowiedzy.
Co istotne, współgrając z dziewiętnastowiecznymi procesami demokratyzacji, przekonanie to łączyło się z ideą pełnoprawnego udziału ludu w życiu obywatelskim. Jednocześnie z europejskiego romantyzmu wyłoniła się szczególna forma orientalizmu, który w polskiej tradycji charakteryzował się specyficznym spojrzeniem na nieodległy Wschód: Ukrainę i Rosję. Jego przykładem mogą być „Sonety Krymskie” Mickiewicza – pierwszy w języku polskim cykl sonetów w stylu włoskim, wydany w 1826 roku w Moskwie i opatrzony cytatem z Goethego. Pełen zachwytów opis podróży na Krym jest dla polskiego pielgrzyma okazją do wyrażenia tęsknoty za ojczyzną i samookreślenia siebie w perspektywie Zachodu. Do dziś polskie spojrzenie na Wschód zdaje się często przywoływać podobnie orientalizującą optykę, która domaga się okcydentalistycznego refleksu.
Mimo że romantyzm, a także cały ciężar ideowy wypracowany przez jego twórców i ideologów, wydaje się niepodważalny i nietykalny, w ostatnich latach podejmowane są próby odczytania całego nurtu, a szczególnie archetypu „bohatera romantycznego”, na nowo, m.in. w kontekście postkolonialnym lub queerowym. Tropy i estetyki romantyzmu są współcześnie eksplorowane w popkulturze pełnej pozycji czerpiących z powieści gotyckiej i wampiryzmu. Również współczesny spirytualizm i szerzej: poszukiwanie sensów i znaczeń w przestrzeniach odległych naukowemu poznaniu zdają się w romantycznym duchu zawierzać intuicji i sercu. Istotny jest feministyczny aspekt dziewiętnastowiecznego spirytualizmu – przyjmując rolę medium, kobiety zdobywały nie tylko finansową niezależność, lecz także publiczny posłuch.
Jednym z najczęściej przywoływanych momentów ciszy w polskiej historii jest moment odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie 24 grudnia 1898 roku. Ciszy, która miała być efektem obaw organizatorów wydarzenia przed prowokacjami, a dała zgromadzonych niezapomniany moment jedności i uważności. Takich momentów otwierania przestrzeni dla wybrzmienia wszystkich głosów – szczególnie tych zagłuszanych i zastraszanych – w polskiej przestrzeni i narracji narodowej było niewiele. Seria prac zebranych w programie Sceny Dźwiękowej jest próbą stworzenia takich przestrzeni bezpiecznych i inkluzywnych, opowiadających o potrzebie pogłębionego słuchania, uważnego na inne i nieznane, zapomniane i pomijane.
Opozycja sztuki dźwięku wobec klasycznego systemu muzyki dotyczy również idei romantycznej, jej programowego podążania za natchnieniem i przeżyciem. Model ten funkcjonuje do dziś, zarówno w murach akademickich, jak i programach wydarzeń muzycznych.
Romantyzm pozostawił po sobie również ideę syntezy sztuk, w tym „sztukę totalną” Wagnera, która ciągnie się po wielu scenicznych realizacjach. Wyzwolenie dźwięku z ram muzycznych polegało głównie na jego konceptualizacji i kontekstualizacji oraz odejściu od totalności muzyki w stronę głębokiego doświadczenia dźwięku. Są to narzędzia, które możemy zastosować również do dyskusji z romantyzmem, problematyzowania zarówno jego genezy, jak i efektów, które uważamy obecnie za kanoniczne, jak na przykład muzyka Chopina.
Muzyka romantyczna była oczywiście zdominowana przez mężczyzn; twórczość kompozytorek tego okresu jest mniej znana, co pokazuje, że pozostawały one w cieniu znanych muzyków, z którymi były związane więzami krwi lub miłości – jak Fanny Mendelssohn Hensel, Alma Mahler, Clara Schumann czy w Polsce Filipina Brzezińska i Maria Szymanowska. Historia mogłaby się inaczej potoczyć, gdyby postawiono na proponowane przez na przykład Teklę Bądarzewską czy Louise Farrenc formy otwarte – być może wolne od narodowości i historycyzmu, ale osadzone w duchowości.
W tegorocznej edycji SURVIVALU pytamy o inny możliwy obraz romantyzmu na płaszczyźnie emocji, mitów i faktów, niekiedy stojący w opozycji do tego, co już znane, udomowione i powielane. Istotna jest dla nas refleksja nad wytworami romantyzmu i ich długim trwaniem, czyli pytanie o to, jak bardzo niektóre romantyczne wzorce i przekonania pozostają z nami do dziś.
Wrocławskie osiedle Brochów leży zaledwie 8 kilometrów od Starego Miasta. Jednak w opinii wielu osób wciąż uchodzi za znacznie bardziej oddalone i stąd rzadko wspominane w przewodnikach czy na turystycznych blogach. Gdy jednak porównujemy Brochów z innymi przedmiejskimi osiedlami Wrocławia, jawi się ono jako jedno z najciekawszych zarówno pod względem struktury społecznej, jak i architektonicznej. Także historia Brochowa przynosi wiele interesujących momentów niemających precedensów w skali miasta.
Historie konkretnych lokalizacji Przeglądu przytaczamy >w tym wpisie<.
Przez stulecia Brochów (niemieckie Brockau) był typową podwrocławską wsią. Po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1193 roku jako uposażenie augustiańskiego kościoła Marii Magdaleny na Piasku podarowane mu przez legendarnego możnowładcę Piotra Włosta. W tej formie prawnej osada przetrwała do sekularyzacji dóbr kościelnych w 1810 roku.
Brochów, podobnie jak inne podwrocławskie wsie, był ważnym źródłem warzyw i owoców dla wciąż rosnącego miasta. Do dziś na terenie Brochowa zachowało się sporo zabudowań folwarcznych. Klimat osiedla był na tyle sprzyjający, że w ogrodzie nieistniejącego już pałacu kanoników już od początku XVIII wieku hodowano ananasy i niezwykle cenne gorzkie pomarańcze.
Rewolucja w dziejach Brochowa nastąpiła wraz z rozwojem kolei. W 1896 roku otwarto tu największą w środkowej Europie stację rozrządową. Ta potężna inwestycja będąca częścią ogromnego projektu rozbudowy pruskich linii kolejowych na zawsze zmieniła Brochów, ale miała również ogromny wpływ na gospodarkę całego Śląska. Przez nią przechodził węgiel z górnośląskich kopalni wieziony na zachód. Do obsługi tak rozbudowanej infrastruktury (do dziś jedna z największych w Europie) potrzebna była znaczna liczba osób pracowniczych. Wieś Brochów zaczęła się intensywnie rozrastać urbanistycznie, a za sprawą napływu osób ze wsi do pracy w przemyśle kolejowym – przeistaczać w małe miasto o robotniczym charakterze. Już w 1905 roku mieszkało w nim ponad 7000 osób.
Wkrótce powstało tu osiedle kamienic czynszowych w stylu rodzimym oraz osiedle willowe w typie „miasta-ogrodu”. Brochów zyskał również eklektyczny ratusz, powszechne szkoły podstawową i średnią, pocztę oraz posterunek policji. Unikatowymi obiektami architektonicznymi są te pochodzące z okresu międzywojennego i reprezentujące styl modernistyczny: kościół parafialny, straż pożarna, kolejowe osiedle robotnicze.
Aż do 1945 roku Brochów był prężnym miasteczkiem z własną infrastrukturą i dwoma gazetami. W wielu aspektach, szczególnie urbanistycznym i organizacyjnym, był modelowym osiedlem robotniczym. Pełna infrastruktura miała zrekompensować osobom robotniczym ciężką i słabo płatną pracę. Przede wszystkim dzięki niej Brochów działał jak dobrze naoliwiona maszyna, od której uzależniony był dużo większy Wrocław. Miasteczko Brochów było samowystarczalne i gospodarczo uprzywilejowane. Z tego względu nie został przyłączony do Wrocławia na fali wielkiego powiększania miasta w 1928 roku.
Czarną kartą w dziejach Brochowa była druga wojna światowa. Należy tu wspomnieć, że kolejarze i kolejarki byli grupą zawodową, która powszechnie opowiedziała się w 1933 roku za rządami narodowych socjalistów, a także wspierała ich działania, odgrywając między innymi kluczową rolę w planie eksterminacji społeczności żydowskiej. W latach 40. w Brochowie funkcjonował kolejowy obóz pracy, w którym przebywały głównie osoby z Czech, Polski i Ukrainy. W lutym 1945 orku naziści rozstrzelali burmistrza Brochowa Bruno Kurzbacha (niektóre źródła podają, że stało się to pod brochowskim ratuszem).
Z Festung Breslau Brochów wyszedł ze stosunkowo niewielkimi zniszczeniami, biorąc pod uwagę skalę destrukcji okolicznych miast. Wkrótce zaczęli do niego zjeżdżać polscy kolejarze i kolejarki (stacja kolejowa w Brochowie była jednym z dworców repatriacyjnych), by reaktywować działalność węzła kolejowego – kluczowego dla odbudowy tzw. Ziem Odzyskanych. Byli to ludzie z różnych rejonów kraju, a także z dawnych kresów wschodnich. Władza ludowa, podobnie jak w innych krajach tzw. Bloku Wschodniego, szczególnie dbała o rozwój przemysłu ciężkiego, w tym kolejowego, i utrzymanie infrastruktury torowej. Jednak mimo podjętych prób miasteczko nie odzyskało już dawnej samowystarczalności, a także pozbawiane zostało wielu połączeń z Wrocławiem. W tym kontekście można mówić o trwającym przez kilka dziesięcioleci częściowym wykluczeniu komunikacyjnym, tym bardziej że z początkiem 1951 roku Brochów został wcielony w granice Wrocławia.
W latach 60. na Brochowie osiedlono rodziny romskie z grup Bergitka Roma (Romowie górscy) oraz Polska Roma, która do lat 60. prowadziła wędrowny tryb życia. Brochów jest największym skupiskiem społeczności romskiej we Wrocławiu, o bogatych tradycjach kulturalnych. Wśród Romów i Romek zamieszkałych na Brochowie zawsze były obecne tradycje muzyczne przekazywane z pokolenia na pokolenie. W 1965 roku powstał tu Cygański Zespół Pieśni i Tańca Bacht założony przez Franciszka Szomę. Przez wiele lat działała tu również świetlica romska oraz drużyny sportowe.
Trudny okres w swojej historii Brochów przeżywał po ograniczeniu transportu kolejowego w latach 90. Obecnie osiedle Brochów jest jednym z najszybciej rozwijających się urbanistycznie enklaw na terenie Wrocławia.
22. Przegląd Sztuki SURVIVAL
FRENEZJA I NIEPODLEGŁOŚĆ
21-25.06.2024
osiedle Brochów, Wrocław
Organizatorka: Fundacja Art Transparent / www.arttransparent.org
Michał Bieniek, Daniel Brożek, Małgorzata Miśniakiewicz, Ewa Pluta
